Over het Lijsternest

Eigenwijs en eigenaardig

Een carrièreswitch maakt niemand zonder aarzeling; ook voor Frank Lateur was het allesbehalve een evidente beslissing. Tot in 1905 woonde en werkte hij samen met zijn moeder en zus in de familiebakkerij in Avelgem. Daar was hij al veertien jaar aan het werk als meesterbakker, een levenspad dat sinds zijn jeugd voor hem was uitgestippeld. Na de werkuren schreef en publiceerde hij in het geheim onder het pseudoniem Stijn Streuvels. Steeds vaker droomde hij ervan om zijn bakkersschort op te hangen en voltijds te schrijven. Maar een schrijversbestaan was voor hem een sprong in het onbekende, die zowel zijn leven als dat van zijn familie drastisch zou veranderen. Hij was namelijk niet alleen de voornaamste werkkracht in de bakkerij, maar ook de broodwinner van het gezin. En hij vreesde hun reactie genoeg om zijn groeiende plannen te verbergen tot alles beslist en geregeld was.

Ondanks zijn angst besloot hij, eigenwijs en eigenaardig, om op 33-jarige leeftijd zijn leven over een compleet andere boeg te gooien. Op dat moment stond hij aan het begin van zijn schrijverscarrière, waarmee hij toen al enig succes had geboekt. Hij wilde in alle rust en eenvoud leven en zijn dagen wijden aan het schrijverschap, en daar had hij een eigen stek voor nodig. Op zijn fiets verkende Streuvels in 1903 het platteland rond Avelgem, op zoek naar een plek om zijn huis te bouwen. Een weids uitzicht op het landschap en de mensen, complete afzondering, een eenvoudig leven in en met de natuur. Dat was zijn droom. Al fietsend ontdekte hij een onbewerkte kleiheuvel in het landelijke Ingooigem, net buiten het dorp. De verhoging was het gevolg van de aanleg van de aangrenzende weg, waarbij de opgegraven aarde naast de weg was opgehoopt.

Op die kleine heuvel viel hij als een blok voor het panoramische uitzicht, met de Tiegemberg en de Kluisberg aan de horizon. De grond was eigendom van een plaatselijke boer, die het niet kon bewerken omdat de kleibodem daar ongeschikt voor was. Streuvels stapte vastberaden op de man af, die een verre neef bleek te zijn, om hem te overtuigen het stuk grond te verkopen. Hoewel de boer hem gek verklaarde om op dat braakliggend stuk land een huis te willen bouwen, zag Streuvels het groots:

Initieel voelde hij zich triomfantelijk, maar met de eigendomsakte op zak piekerde Streuvels al gauw over hoe hij het nieuws aan zijn moeder zou vertellen. In het gezin Lateur werd maar zelden over gevoelens gepraat en belangrijke aankondigingen werden gewoonlijk in het midden van een ruzie op tafel gegooid. Hoe langer hij het uitstelde, hoe zwaarder de aankondiging hem viel. Tot zijn opluchting bleek dat hij uiteindelijk niets hoefde te zeggen: het nieuws verspreidde zich geleidelijk tot het zijn moeder bereikte. Vrienden kwamen over de vloer en praatten onbevangen over zijn aankoop, werkmannen klopten aan met allerlei offertes en voorstellen. Zijn moeder en zus hadden ‘er zich in geschikt als in iets dat sedert lang te voorzien was en eens of laats gebeuren moest’. Hoewel ze zich zonder veel protest bij zijn beslissing neerlegde, uitte moeder Louise Gezelle toch haar bezorgdheid over de grond die hij gekocht had. Ze meende namelijk dat op die kleibodem geen huis overeind zou kunnen blijven staan.

Vele handen maken een nest

Omdat zijn directe omgeving de meerwaarde van zijn gekozen locatie niet inzag, deed Streuvels een beroep op de creativiteit van zijn vrienden uit de Kortrijkse Kunstgilde. Zij maakten zich geen zorgen over de ondergrond en waren net als Streuvels betoverd door de schoonheid van het landschap.  Om het artistieke potentieel van de plek ten volle te benutten, zou elke kunstenaar op zijn eigen manier een bijdrage leveren aan de bouw van het huis, tot het een totaalkunstwerk werd. Het huis moest een voedingsbodem worden voor Streuvels’ literaire werk, een huis waar hij zelfs uit de voegen inspiratie zou kunnen halen.

Ook aan het interieur werd veel zorg besteed, om zo van het Lijsternest een echt Gesamtkunstwerk  te maken. De meubels werden ambachtelijk gemaakt door bevriende vakkunstenaars zoals de gebroeders De Coene en Arthur Deleu. Het huis kreeg ook een naamsteen, een tegel die aan de voorzijde van het huis werd aangebracht. Het was een ontwerp van de Gentse graficus Julius De Praetere, geboetseerd door Karel Lateur en afgewerkt door Kortrijkse pottenbakker Jozef Laigneil. Dankzij de inspanningen van Streuvels’ uitgebreide creatieve netwerk werd een ‘olijke klijtkop’ in Ingooigem in een jaar omgebouwd tot Het Lijsternest, het huis dat hij als zijn levenswerk zou beschouwen. Later zou zijn goede vriend en kunstschilder Albert Saverys iedere ruimte van het Lijsternest van een uitgesproken kleurenschema voorzien.

Een thuis is nooit af

Hoewel Streuvels al bij de bouw de intentie had gehad om in Het Lijsternest een gezin en een carrière te stichten, bleek het huis al snel vrij krap voor die plannen. Het Lijsternest had initieel vier slaapkamers, een hal, een woonkamer, een keuken en een kleine spreekkamer. Buitenshuis was er een toilet. Oorspronkelijk installeerde Streuvels zijn bureau in de woonkamer, waar hij grote delen van De vlasschaard (1907) schreef.

In de loop van de oorlog huisvestte Streuvels gedwongen ook Duitse kostgangers. Markant is de inkwartiering van 1918, waarbij een jonge officier uit Kiel en een tiental oppassers in Het Lijsternest verbleven. Naast hun aanwezigheid brachten de soldaten nog een andere grote verandering met zich mee: ze lieten namelijk elektriciteit in huis installeren. Toen ze de streek verlieten, namen ze hun elektrische installatie weer mee…

Vanaf oktober 1918 moest het gezin zich beperken tot de kelder van het huis, die als slaapplaats ingericht was met stro, waar de kinderen veel plezier aan beleefden. De sfeer bleef niet lang vrolijk: kort daarna werd het eens rustige Ingooigem geteisterd door beschietingen en bombardementen. Het gezin Streuvels moest, samen met de rest van het dorp, op bevel hun huis verlaten tijdens het eindoffensief. Ze trokken van het ene verwoeste dorp naar het andere, op zoek naar veiligheid, op dat moment een zeldzaam en vluchtig goed.

Op Wapenstilstand stapte Streuvels met de griep in het lijf 25 kilometer lang terug naar Ingooigem, in de hoop daar nog zijn huis aan te treffen. Hij schreef dat alles wat ook maar van enig nut kon zijn geplunderd was door de duizenden vluchtelingen uit andere delen van het land. Wat zij hadden achtergelaten, werd vernield of gestolen door soldaten. Ook de vele explosies in de buurt van het huis hadden ernstige schade veroorzaakt. Tijdens de laatste maanden van 1918 probeerde Streuvels de schade aan huis en haard te herstellen. Dankzij een oorlogsschadevergoeding van ruim 17.000 frank kon hij de nodige reparaties snel uitvoeren. Ook de tuin moest gedeeltelijk heraangelegd worden omdat Streuvels kort na de Wapenstilstand bomen en struiken als brandhout had gebruikt.

Hoewel Streuvels alle letsels uit de oorlog in huis wegwerkte, verwierp hij niet elke ingreep uit die tijd. In 1925 besloot hij om opnieuw elektriciteit in huis aan te brengen. Tien jaar later volgden er nog andere aanpassingen die het wooncomfort bevorderden. Het Lijsternest werd over de volledige lengte van de achtergevel uitgebreid: de veranda, keuken en achterkeuken werden vergroot om het gezin meer leefruimte te bieden. Daarnaast liet Streuvels ook een badkamer plaatsen, wat in die tijd vooral gebruikelijk was bij de stedelijke elite.

Tweede Wereldoorlog

Over de Tweede Wereldoorlog heeft Streuvels zelf weinig geschreven, maar zijn briefverkeer met verschillende vrienden biedt toch enig inzicht in die tijd. In 1940 werden er opnieuw Duitse soldaten in Het Lijsternest ingekwartierd – die later door de Engelsen werden verjaagd. Ook deze keer sloeg het gezin op de vlucht. Toen ze terugkwamen, troffen ze op hun klijtkop een ravage aan. Een brief van dochter Dina vertelt dat het grootste deel van de huisraad vernield en gestolen was, waaronder veel boeken en foto’s uit Streuvels’ uitgebreide collectie.

Streuvels fotografeerde de schade: de kogelgaten in de gevel, de loshangende rolluiken, de verwoeste tuin. Hij stak diezelfde zomer nog de handen uit de mouwen om zijn huis zo goed mogelijk te herstellen. De vele herstelkosten hielden zijn bouwlust niet tegen; in 1943 breidde hij het huis voor de laatste keer uit. De werkkamer werd nogmaals vergroot met het panoramische raam als constante. Uiteindelijk bestond zijn werkplek uit drie verschillende kamers: een ontvangstruimte, een bibliotheek en een schrijfkamer. Dankzij de opsplitsing had hij meer wanden om kasten tegen te plaatsen, zodat hij er zijn grote boekencollectie kwijtkon. Het was de laatste van de vele transformaties die Het Lijsternest onderging. In veertig jaar tijd was de oppervlakte van het huis bijna verdubbeld.

Het bewaren van een leven

Volgens Streuvels’ testament wilde hij geen standbeeld; hij wenste wel dat Het Lijsternest, zijn levenswerk, na zijn dood bewaard zou blijven. Om zijn wens te respecteren, kocht de Provincie West-Vlaanderen het huis en de volledige inboedel in 1977 met de intentie er een museum van te maken. Het doel was om een ‘herinneringshuis’ in te richten als eerbetoon aan Streuvels’ leven en werk. Het volledige interieur werd door Roger Coucke in een uitgebreide fotoreportage vastgelegd, die later cruciaal zou blijken voor de restauratie. De volledige inrichting, met inbegrip van zijn 6.000 boeken, werd geïnventariseerd.

Het huis prijkt intussen al meer dan honderd jaar op zijn heuvel. Na twee restauraties is Het Lijsternest nog steeds een huis waarin je tot op de dag van vandaag de leefwereld van Streuvels kan ervaren.